موضوع سخنرانی : معضل خاک و کشاوزی در ایران

 

کمیته دفاع از محیط زیست

موضوع سخنرانی : معضل خاک و کشاوزی در ایران 

20 دسامبر 2023

سخنران : اصغر خدابنده سامانی                                                                               منشی جلسه : خانم سونیا سوارکوب

 

خاک، پیکره‌ای طبیعی و پویاست که بر اثر فرایندها و عوامل خاکساز تشکیل شده و دربرگیرنده مواد معدنی و آلی است که پوسته خارجی زمین را می‌پوشاند و گیاهان قادر به روییدن در آن هستند.در حال حاضر خاک به عنوان یکی از مهمترین منابع زیست محیطی در دنیا شناخته می‌شود. این منبع مهم در ایران با مشکلات اساسی ازجمله آلودگی حاصل از پساب ‌های صنعتی، شهری و کشاورزی، فرسایش ۲.۵ میلیارد تنی خاک در سال، فرونشست بر اثر برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی و قاچاق رو‌به‌رو است. سالانه هزینه ‌های زیست‌محیطی و مالی گزافی بر اثر این مشکلات و سوء مدیریت در برخورد با آن‌ها به کشور وارد می‌شود، بطوریکه فقط خسارت فرسایش خاک در کشور حدود ۵۰ میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود. ایجاد بحران خاک در کشور می‌تواند امنیت غذایی و ملی کشور را با تهدیدهای جدی رو‌به‌رو کند.خاک در ایران فاقد متولی است، اگرچه معاونت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی این مسئولیت را به عهده دارد اما در مدیریت خاک کشور اقدام مؤثری نداشته است.مشکلات محیط زیستی منابع خاک در ایران فرسایش خاک: آمارهای بین‌ المللی نشان می‌دهند که ایران اولین کشور جهان از نظر فرسایش خاک است. به‌نحوی‌که اگر میزان فرسایش خاک به یک‌ سوم مقدار کنونی کاهش یابد، کماکان ایران رتبه اول فرسایش خاک در جهان خواهد بود. فرسایش خاک تأثیرات بسیار شدیدی بر امنیت غذایی، تولید ریزگردها، از بین رفتن پوشش گیاهی و ظرفیت زیست ‌پذیری کشور دارد. فرسایش حدود ۲.۵ میلیارد تن خاک در ایران باعث شده ایران به تنهایی ۷.۷ درصد از فرسایش خاک جهان را به خود اختصاص دهد. این حجم از خاک یعنی ایران سالیانه به اندازه کل حجم سه جزیره تنب کوچک و بزرگ و ابوموسی را بر اثر فرسایش خاک از دست می‌دهد.آلودگی خاک در ایران: استفاده نا درست از کودها و آفت‌ کش‌ها در کشاورزی، رهاسازی فاضلاب ‌های شهری و تولید پساب ‌های صنعتی از معضلات اساسی آلودگی خاک در ایران هستند. طبق یک مطالعه انجام شده، بیش از صدها نقطه آلوده در خاک‌های ۱۱ استان کشور کشور وجود دارد که به آلاینده‌ های مختلف از جمله فلزات سنگین، آلاینده ‌های نفتی، سموم و … آلوده بوده و محیط زیست و سلامت مردم را به شدت تهدید می‌کند. آلودگی نفتی بالا در استان ‌های خوزستان و بوشهر، آلودگی صنعتی در اصفهان و آلودگی بالای فلزات سنگین در همدان و آذربایجان شرقی از مهمترین این آلودگی ‌ها هستند. در مورد کود شیمیایی اگر درست استفاده برای تقویت خاک کمک می کند ولی در ایران این روش اصولی انجام نمی شود . فرونشست خاک در کشور: علت اصلی فرونشست خاک در کشور برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی است. طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی، میزان نشست سالانه زمین در برخی از مناطق تهران و دشت ‌های غربی و جنوب غربی آن، ۳۶ سانتیمتر است که بیشترین مقدار در کل دنیاست و ۹۰ برابر مقدار بحرانی است (سالیانه ۴ میلیمتر) که توسط اتحادیه اروپا تعیین شده است.قاچاق خاک: قاچاق خاک به ویژه از استان ‌های جنوبی کشور مسئله‌ای است که در چند سال اخیر بیش از قبل شده است. دو روش عمده قاچاق خاک در کشور قاچاق از طریق مبادی غیرقانونی و به صورت بسته‌بندی شده و قاچاق در قالب صادرات گل و گیاه و به صورت قانونی، هستند. برای تولید هر سانتی‌متر خاک حاصل‌خیز ۵۰۰ تا ۷۰۰ سال زمان نیاز است؛ حال آن‌که هدف اصلی قاچاق خاک نیز همین خاک حاصل‌خیز کشور است . مهم‌ترین چالش ‌های کشور در زمینه منابع خاک : افت شاخص ‌های کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی به واسطه افزایش فعالیت‌های انسانی.عدم تغییر قوانین محیط زیستی متناسب با رشد فعالیت‌های انسانی و تنوع منابع آلاینده. عدم توجه به ملاحظات محیط زیستی در استقرار یا بهره ‌برداری از طرح‌های توسعه‌ای کشور و یا نادیده گرفتن ضوابط محیط زیستی به هنگام صدور مجوز.تغییر غیراصولی کاربری زمین‌ها بدون لحاظ آمایش سرزمین و آبیاری زمین‌های کشاورزی با آب‌های غیرمتعارف مانند فاضلاب‌ها و پساب‌های صنعتی .عدم مدیریت محیط زیستی پسماندهای عادی، ویژه، صنعتی، کشاورزی و پزشکی و عدم کنترل شیرابه مربوط به زباله‌های شهری و جاری شدن آن در سطح زمین و یا نفوذ به سفره‌های آب زیرزمینـی.ضعف فن‌آوری و فرسودگی در بخشی از صنایع اثرگذار و دولتی بودن عمده آن‌ها.عدم تجهیز بخش عمده‌ای از شهرها و روستاها و شهرک‌های صنعتی و بیمارستان‌ها به شبکه جمع‌آوری و سیستم تصفیه‌خانه فاضلاب مناسب و مرکزی.عدم رعایت الگوی صحیح مصرف در منابع آب و خاک و مصرف بی‌رویه آن.فقر و فرسایش خاک، تهدیدی برای امنیت غذایی : در بیان اهمیت و جایگاه خاک در زیست انسان همین بس که بیش از ۹۵ درصد نیازهای غذایی انسان از طریق خاک تامین می‌شود و این عنصر تامین کننده ۷۰ درصد مایحتاح و ابزار زندگی انسان است.هرگونه آلودگی در خاک می‌تواند در طی زنجیره غذایی، به سطوح بالاتر انتقال یافته و در نهایت در انسان تمرکز یابد.خاک و کیفیت آن دارای طبقه بندی مختلفی است و در سطوح خیلی فقیر، فقیر، ضعیف، به نسبت ضعیف، متوسط، خوب و خاک خیلی حاصل‌خیز قابل دسته‌بندی است که بر اساس بررسی ها تنها ۱۰ درصد خاک ایران در خوشبینانه‌ترین حالت، جزو دسته خیلی حاصل‌خیز جای می گیرد.استراتژی‌ها و راه‌کارهای مدیریتی حل چالش‌های منابع خاک کشوربا توجه به مطالعات انجام شده در این پژوهش و جمع‌بندی چالش‌های منابع آب و خاک کشـور، به ذکر استراتژی‌ها و راهکارهای زیر به عنوان پیشنهادات پژوهش می‌پردازیم:سیاست‌ گذاری در بخش مدیریت مصرف منابع آب سطحی و زیرزمینی و پیشگیری، کنترل و کاهش آلودگی منابع آب .ارتقای سطح کیفی نیروی انسانی سازمانی و جذب نیروی انسانی متخصص .وضع قوانین لازم در راستای بهینه‌ سازی مدیریت آلودگی ناشی از پسماندها و پساب‌های شهری، صنعتی، بیمارستانی و کشاورزی .راه‌اندازی صندوق ملی محیط زیست و حمایت از صنایع بازیافتی و تکنولوژی‌های پاک ازطریق صندوق توسعه ملی .تجهیز کلیه واحدهای بیمارستانی، بهداشتی و درمانی به دستگاه‌های بی‌خطرساز پسماندهای پزشکی .فرسایش خاک : فرسایش به صورتهای گوناگون به شرح زیر انجام می شود الف : عوامل انسانی : انسان بر اثر كشت متوالی یك نوع محصول در سالهای متمادی یا عدم رعایت تناوب صحیح در زراعت و همچنین جمع آوری بقایای محصول (ماده آلی) و سوزاندن آن و تعلیف احشام در مزارع پس از جمع آوری محصول و خلاصه استفادة بیش از حد از زمین، بدون دادن كود و تقویت آن و دیگر اقدامات نا مناسب و نابجا باعث فقیر شدن خاك از لحاظ مواد غذائی(معدنی) و مواد آلی و نامرغوب شدن بافت آن، و در نتیجه كاهش شدید حاصلخیزی خاك  و فرسایش شده است.  ب :عوامل طبیعی : 1 ) هوازدگی :هوازدگی گر چه تحت عنوان فرسایش مطرح و مورد بحث واقع می شود، ولی عملكرد آن حالت فرسایشی ندارد، چون فرسایش مواد غالباً در حین حركت و حمل انجام می شود، در حالی كه هوازدگی مفهومی است گسترده كه قبل از حمل مواد صورت می گیرد. سازندهای زمین شناسی ابتدا تحت تأثیر نیروهای هوازدگی خرد و نرم و قابل حمل می شوند و آنگاه در حین حمل، فرسایش دخالت كرده و به عمل هوازدگی عمق می بخشد.2 ) فرسایش توسط باد :باد سبب فرسایش سنگها و كانیهای موجود در سطح زمین می شود، به طوری كه از یكسو اجزاء دانه ریز، مانند خاك و ماسه را می كند و در حین حمل در اثر برخورد این ذرات به یكدیگر، هم خود این ذرات فرسایش می یابند و هم در اثر برخورد به سنگهای دیگر، موجب سایندگی آنها می شوند.3 ) فرسایش توسط رودخانه ها :به جریان آب سطحی زیرزمینی كه در بستر طبیعی به حركت در آید، رودخانه می گویند. رودخانه یكی از بزرگترین عوامل فرساینده و حمل مواد به شمار آمده و عملكرد آنها در طویل المدت سبب از بین رفتن ارتفاعات و هموارشدن سطح زمین می باشد.4 ) فرسایش توسط یخسارهای طبیعی :یخسار طبیعی به توده یخی گفته می شود كه در اثر تبلور مجدد برف به وجود آمده باشد و تحت نیروی ثقل، از جریانی رو به جلو برخوردار بوده و یا زمانی در گذشته، جریان داشته است. یخسارهای طبیعی نیز همانند بادها و رودخانه ها با فرسایش و حمل مواد، چهره ظاهری زمین را تغییر می دهند. حركت یخسارها كه به كندی صورت می گیرد در جهت شیب زمین، با نیروی زیاد، سنگهای بستر خود را از جا كنده و با خود می كشند و سبب فرسایش می شوند. 5 ) بارش باران  : به دلیل رسی بودن خاک در ایران  و نفوذ پذیری کمتر آب در خاک رس فرسایش خاک در ایران با بارشهای خفیف تر هم اتفاق می افتد . برای حفاظت خاك و آب معمولاً از روش های مكانیكی و غیر مكانیكی استفاده می كنند. اقدامات مكانیكی شامل عملیاتی مانند: تراس بندی، ایجاد آبراهه های انحرافی، احداث بندها . انجام عملیات مكانیكی مشكل است و نیاز به صرف هزینه بیشتری دارد، بنابراین در صورتی به آن اقدام می شود كه :انجام عملیات حفاظت غیر مكانیكی به دلائلی غیر ممكن باشد، مانند استقرار پوشش گیاهی در برخی شنزارها. منافع حاصل از اجرای آن بیش از هزینه آن باشد.اجرای آن الزامی باشد از جمله برای جلوگیری از فرسوده شدن شدید زمین و یا گودالی شدن زمین كه منجر به غیر قابل استفاده شدن زمین می گردند و در نتیجه كشاورزان مجبور به ترك اراضی خود و مهاجرت به شهرها می گردند . حفاظت غیر مكانیكی شامل عملیات زیر است : 1 )  استفاده صحیح از زمین : استفاده از تكنیك های جدید كشت و زرع مانند مكانیزه كردن كشاورزی، استفاده از انواع بهتر گیاهان، كود دادن و غیره هنگامی كه می تواند در افزایش محصول نقشی داشته باشند كه شرایط خاك را برای رشد گیاه مناسب باشد، به عبارتی دیگر استفاده از زمین به روش صحیحی انجام گیرد. 2 )  حفاظت خاك از طریق مدیریت زراعی كه شامل انجام شخم مناسب، استقرار پوشش گیاهی مناسب،استفاده از روش های پیشرفته در كشت و كار، گذاشتن بقایای گیاهی در زمین یا مالچ پاشی، تناوب زراعی. 3 ) از موارد دیگری كه در جلوگیری و كنترل فرسایش نقش دارند می توان به ژئوسنتتیك ها اشاره كرد كه به شرح زیر می باشند :ژئوسنتتیک ها به چند گروه کلی تقسیم می شوند: 1. ژئوتکستایل:جهت مسلح سازی، جداسازی، زهکشی مناسب، اضافه نمودن قدرت باربری خاک، در زمینهای در حال فرسایش، و بسیاری از موارد دیگر کاربرد دارد. 2. ژئوگریدها  : جهت مسلح سازی خاک و ساخت دیوارهای حائل و غیره کاربرد دارند. ژئوگرید، گرید های مشبک توری است که به صورت ستون های افقی برای مستحکم نگاه داشتن دیوار ها استفاده میگردد. ژئوگرید مانند حفاظی برای پایداری تکان های سطح بیرونی خاک می باشد. 3. ژئوممبران ها:ژئوممبران ورقی از جنس پلی اتیلن، پی وی سی و... است که خاصیت عایق کاری انواع سطوح بدون نیاز به زیرسازی خاص را دارد. که باعث نفوذ ناپذیری نسبت به انواع سیالات (برای مثال آب، مواد شیمیایی و نفتی) می شود و جهت آببندی کردن، ساخت دریاچه های مصنوعی، استخرهای پرورش ماهی و استخرهای صنعتی، لاگون های فاضلاب و لوله های انتقال آب و فاضلاب کاربرد دارند. 4. ژئونت ها:جهت جلوگیری از فرسایش شیب ها و زهکشی مناسب. ژئونت ها کلاسی از ژئوسنتتیک ها هستند که از تزریق پیوسته نوارهای پلیمری با زاویه دقیق نسبت به یکدیگر تولید میشوند. جنس آنها معمولاً از پلی اتیلن می باشد. وجود فاصله در بین رشته های این کلاس از ژئوسنتتیک شرایط بسیار مناسبی را برای استفاده از ژئونت به عنوان وسیله ای بهینه برای زهکشی به وجود آوردهاست. بدین صورت که ژئونت ها با اندازه حفره های متفاوت موجود می باشند و با توجه به اندازه ذرات خاک به صورتی انتخاب می شوند که بدون جابجایی ذرات خاک، امکان زهکشی را به وجود آورند. از این رو، عملکرد عمده ژئونت زهکشی است. اما با توجه به بررسی های به عمل آمده با توجه به قیمت پائین تر ژئوتکستایل برای عمل زهکشی، ژئوتکستایل ها کاربرد بیشتری نسبت به ژئونت ها دارند.احیا و تجدیدپذیری خاک آنقدر گران و پرهزینه است که توجیه اقتصادی ندارد و انتقال آن نیز با توجه به وزن  زیاد خاک ، شدنی و قابل انجام نیست و تنها می‌توان گفت خاک و تمامیت آن امانتی در دست ماست که باید بی‌کم و کاست به نسل‌های آینده تحویل دهیم.