موضوع سخنرانی : صید و ماهیگیری در ایران

 

کمیته دفاع از محیط زیست

موضوع سخنرانی : صید و ماهیگیری در ایران

26 فوریه 2024

سخنران : اصغر خدابنده سامانی                                                                                             منشی جلسه : خانم سونیا سوارکوب

در ابتدا تاريخچه مختصری از صید و ماهیگیری در ایران تقدیم می گردد : بهره برداري از سواحل جنوبي درياي خرز به صورت اجاره اي سالانه از سال 1219 شمسي ( زمان سلطنت محمد شاه قاجار) آغاز شد. اين نظام حقوقي در بهره برداري به مدت 80 سال تا 1299 شمسي ادامه داشته است. در سال 1306 هجري شمسي بين دولت هاي ايران و شوروي سابق پيماني جهت تاسيس شركت مختلط براي صيد ماهي در سواحل جنوب درياي مازندران منعقد شد و ساير رودخانه هاي داخلي در اختيار وزارت دارائي قرار گرفت كه به طور سالانه از طريق مزايده اجاره داده مي شد.در سال 1332 هجري شمسي شركت شيلات توسط دكتر محمدمصدق ، نخست‌وزير وقت ، ملي اعلام گرديد و به عنوان شيلات ايران نامگذاري شد. اين تشكيلات اولين ساختار سازماني رسمي ماهيگيري كشور بود و به همين دليل شيلات ايران ناميده شد. پس از انقلاب اسلامي با ادغام شركت هاي شمال و جنوب و تشكيل شركت سهامي شيلات ايران تحت پوشش وزارت كشاورزي حوزه نظارت و فعاليت دولت به تمامي جنبه هاي شيلاتي كشور از جمله آبهاي داخلي و تكثير و پرورش آ‎بزيان گسترش يافت.در سال 1361 بر اساس مصوبه شوراي انقلاب شركتهاي شيلات شمال و جنوب ادغام شده در معاونت امور شيلات و آبزيان وزارت كشاورزي , با نام شركت سهامي شيلات ايران تشكيل گرديد. بحث شیلات و تغییرات آن تا ادامه داشت تا تصويب قانوني مشتمل بر ماده واحده و ده تبصره در تاريخ 30 / 2 / 1383 توسط نمايندگان دوره ششم مجلس شوراي اسلامي و تائيد شوراي نگهبان مورخ 9 / 3 / 1383 شركت سهامي شيلات ايران به  سازمان شيلات ايران تغيير يافت. بر اساس اين قانون, شيلات كه همچنان از مجموعه هاي وزارت جهاد كشاورزي محسوب خواهد شد از تاريخ 1 / 1 / 1384 به صورت سازمان اداره مي شود. رئيس سازمان توسط وزير جهاد كشاورزي منصوب و به عنوان معاون وزير خواهد بود.فروش خاويار همچنان در انحصار شيلات است و اين وظيفه در قالب يك شركت دولتي و وابسته به شركت مادر تخصصي كشاورزي انجام خواهد شد.در ایران در سه منطقه ما صید و پرورش ماهی و آبزی داریم : درشمال ایران دریای خزر . در جنوب ایران خلیج فارس و دریای عمان . در تالاب ها و پرورش در خشکی .در ادامه به مشکلات مختص به صیادان شمال ایران می پردازیم : 1 )گلایه از بی‌توجهی به هشدارها : به اعتقاد صیادان، اگر شرایط مهاجرت ماهیان استخوانی به سمت آب های شیرین برای تغذیه و تخم ریزی مهیا باشد، صید انواع ماهی در دریا خزر به هیچ عنوان کم نمی شود، صیادان بار و بارها اعلام می کنند که فعالیت جت اسکی و قایق های تند رو تفریحی که بدون طرح و برنامه در همه نقاط سواحل دریای خزر گسترش یافته، آرامش و مسیر حرکتی ماهیان را به مخاطره انداخت و در واقع مسیر چراگاه های ماهیان از بین رفته است، ولی در شیلات اهمیتی به این مسایل داده نمی شود .مانند ماهی کفال، ماهی منحصر دریای خزر و لجن خوار است. ماهی آزاد دیگر گونه انحصاری خزر نیز فقط روی سنگ فرش های رودخانه ای منتهی به سواحل دریا تخم ریزی می کند. اکنون همه این شرایط از بین رفته است. 2) دریای خالی از کیلکا:کیلکا، مهم ترین غذای بسیاری از جانوران دریایی از جمله ماهیان خاویاری، ماهی آزاد و فک دریای خزر است و هرگونه تهدید برای این گونه آبزی، تهدید برای زنجیره غذایی دریای خزر محسوب می شود.3) آلودگی رودخانه‌ها :آلودگی باعث کم شدن صید شده است  به عنوان نمونه کفال که بیشترین گونه درابتدای فصل صید است؛ ماهی لجن خوار است اما آلودگی های سواحل دریای خزر سبب شد تا این گونه ماهی با چالش تغذیه مواجه شود.طی سال های گذشته کم آبی و عمق کم آب در رودخانه ها سبب شد تا علاوه بر برداشت بی رویه شن و ماسه، آلودگی های صنعتی و کشاورزی نیز بیشتر از گذشته خود را نشان بدهد و این مساله موجب کاهش مهاجرت ماهیان مولد به رودخانه ها شد. 4) صیادان غیرمجاز :فعالیت صیادان غیر مجاز در خزر به صورت سازمان یافته در حال گسترش است و یکی از دلایل کاهش صید صیادان استان، حضور شناور های تجهیز شده و پیشرفته آنان است.فعالیت صیادان غیر مجاز صید و قاچاق ماهیان خاویاری به صورت باندی انجام می شود و گفته شده که این صیادان توسط برخی از سرمایه گذاران سودجو مورد حمایت امکاناتی و تجهیزاتی قرار می گیرند.در ادامه به ۱۰ مورد از مشکلات اساسی صید و ماهیگیری در ایران می پردازیم : 1 ) درآمدی زیر خط فقر : صید قابل پیش‌بینی نیست گاهی تورها آنقدر سنگین است که نمی‌توان بالا کشید و گاهی هم تور آنقدر خالی است که توانی برای بالا آوردن آن وجود ندارد، بسیاری از صیادان درآمد خود را با یارانه‌ای که می‌گیرند تنظیم می‌کنند تا هزینه‌ها خانواده را در طول ماه بپردازند.در این بین ماهیگیران حاشیه دریای شمال که تنها نیمی از سال اجازه صید دارند در دو فصل اول سال به فعالیت‌هایی مانند دستفروشی، کارگری کشاورزی و ... مشغول می‌شوند.2 ) وضعیت نامشخص بیمه‌ای :بیمه صیادان خویش فرما است، این بدان معنا است که صیادان می‌باید با درآمد اندک خود حق بیمه را بپردازند. مشخص است که با این درآمد پایین بسیاری از ماهیگیران توان پرداخت حق بیمه را ندارند و بسیاری از آنها تا روزهای آخری که توان در بازو دارند به آب می‌زنند تا اندک درآمدی برای خود و خانواده کسب کنند. 3 ) بیمه‌ای که خسارت حوادث را نمی‌دهد :ماهیگیران حوزه کاسپین برای ماهیگیری نیازی به شناور ندارند مگر قایق‌ موتوری‌هایی که برای چک کردن وضعیت دریا به آب می‌زنند. ماهیگیران شمال تورها را در مسیر رفت‌ و آمد ماهی‌ها قرار می‌دهند و هر روز صبح آنها را بالا می‌کشند اما در جنوب کشور و در حاشیه خلیج فارس تنها با لنج و دیگر شناورها می‌توانند صیادی کنند.مجاورت شناورهای صیادی با شناورهای تجاری، عدم امنیت بنادر دریایی، قدیمی‌ بودن لنج ها و ... از عوامل بروز حادثه برای شناورهای صیادی است و همواره به آنها صدمات جبران ناپذیری وارد می‌شود.لنج‌های صیادی برای دریافت مجوز صید از سازمان شیلات، الزاما باید برگه بیمه حوادث را همراه داشته باشند و پس از آن می‌توانند برای صید به آب بزنند ولی نکته جالب توجه اینجاست که اکثر این بیمه نامه‌ها سوری است و ضمانت اجرایی شدن ندارد. 4 ) عدم همکاری وزارت نفت با صیادان :قیمت و سهمیه سوختی که وزارت نفت برای صیادان در نظر می‌گیرد همواره مورد اعتراض ماهیگیران است زیرا زمان و قیمت آن همواره تغییر می‌کند و در برخی از استان‌‌ها هم صاحبان لنج را مجبور می‌کنند تا مقدار زیادی سوخت خریداری کرده و پول آن را هم یکجا بپردازند که لنج‌داران در اکثر مواقع برای تهیه کردن مبلغ آن دچار مشکل می‌شوند و گاهی هم به دلیل نداشتن پول از صید جا می‌مانند. 5 )تهیه ادوات صید و عدم پرداخت تسهیلات توسط دولت و بانک‌ها/آخرین راه، پول سودی است : قیمت تورهای ماهی‌گیری و دیگر ادوات صید بسیار بالا است و به همین دلیل صیادان و تعاونی‌داران برای شروع فصل صید به اجبار از دلالان و عده‌ای که در این زمان از سال می‌دانند صیادان احتیاج به پول دارند حوالی سواحل و بنادر پاتوق می‌کنند و با دریافت ضمانت‌های مهر و موم شده به صیادان برای خریدن ادوات صید پول نزولی می‌دهند و با چندین برابر بهره آنها را پس می‌گیرند. ( خبرگزاری ایلنا ) . 6 )صیادان مجاز و غیر مجاز :به نظر هرکس که در سواحل ایران زندگی می‌کند روش صید از دریا را می‌داند ولی سازمان شیلات برای نظم دادن به وضعیت صید و محدود کردن صیادی چیزی به نام تعرفه صید دارد که صیادان برای دریافت جواز صید باید آن را بپردازند و در غیر این صورت صیاد مجاز محسوب نمی‌شوند.باتوجه به اینکه برخی صیادان تعرفه صید می‌پردازند، توانی برای مقابله با دیگر صیادانی که آنها را غیر مجاز می‌خوانند وجود ندارد از همین روی صیادان به مبحث تعرفه صید اعتراض دارند و همواره به اجبار آن را می‌پردازند. 7 )حمله دزدان دریایی به صیادان بی‌دفاع :صیادان چابهار و کنارک به دلیل نبود منابع دریایی به اجبار به آب‌های فرا ساحلی می‌روند و در اولین قدم برای صید به دزدان دریایی سومالی بر می‌خورند.  8 ) شناورهای خارجی تهدیدی برای ذخایر آبزیان و معیشت ماهیگیران :عدم نظارت مسئولان بر کشتی‌های کف‌روب خارجی که به هنگام صید همه موجودات زنده اقیانوس را از کف جمع می‌کند باعث شده ذخایر آبزیان منطقه به شدت کاهش پیدا کند و همچنین وضعیت معیشتی صیادان را بحرانی‌تر می‌کند. 9 ) قدیمی بودن ناوگان صیادی کشور :طبق گفته فعالان صیادی کشور در برخی از مناطق جنوب کشور شناورهایی با نزدیک به سی سال هم وجود دارند که به نظر می‌رسد هیچ برنامه‌ای برای بهبود این وضعیت وجود ندارد. 10 ) آلودگی محیط زیست و تهدیدی برای صیادان : چه در آب‌های دریاچه شمال و چه در آب‌های خلیج فارس خطر نابودی محیط زیست با ورود فاضلاب‌های انسانی هر روز بیشتر از قبل احساس می‌شود. ورود فاضلاب انسانی و کارخانه‌ای به دریای شمال یکی از دغدغه‌های فعالان محیط است. این فعالان می‌گویند به دلیل بسته بودن فضای دریای شمال این اکوسیستم قدرت خود پالایی ندارد و ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی بسیاری از گونه‌ها را با خطر انقراض روبه‌رو کرده است.علل صید بی رویه : برخی از دلایل صید بی رویه عبارتند از: 1 ) مشکلات در انتخاب مناطق ماهیگیری به دلیل کمبود منابع و فعالیت برای ردیابی . 2 ) عدم آگاهی در مورد جمعیت و سهمیه ماهی در یک استاندارد جهانی. 3 ) سودجویی و بی اهمیت شمردن سلامت دریا توسط ماهیگیران محلی یا دولتی که دست به صید بی رویه می زنند. صید بی رویه در آبراه خلیج فارس یک مشکل حاد است و ایران و چین ممکن است محدودیت های مناسبی را برای ترال های تجاری(کشتی ماهیگیری) اعمال نکنند. در سال های اخیر، ورود ماهیگیری در مقیاس صنعتی به ماهیگیران محلی سواحل ایران آسیب رسانده است. ترال‌های تجاری که به سیستم‌های سونار مجهز شده‌اند، مسئول کاهش 50 درصدی عملکرد ماهیگیران محلی در پنج سال گذشته هستند. ترال های صنعتی همچنین منجر به افزایش نرخ بیکاری در نزدیکی ساحل به 12.3 درصد شده است.دانشمندان ایرانی ماهیگیری تجاری را در امتداد سواحل کم عمق خلیج فارس که تنها 100 متر عمق دارند یا حتی در خلیج عمان که عمق آن بیش از 3000 متر است توصیه نمی کنند، که منجر به دستور دولتی مبنی بر اینکه ترال های چینی باید حداقل 12 مایل دورتر از سواحل ایران بمانند.اثرات صید بی رویه : 1 ) حذف شکارچیان ضروری .2 ) تضعیف صخره های مرجانی . 3 ) رشد جلبک . 4 ) ماهیگیری ناخواسته . 5) تهدید منابع غذایی محلی . 6) زیان های مالی . 7) عدم تعادل کامل اکوسیستم های دریایی . 8 ) ظهور گونه های در حال انقراض . 9) آبزی پروری نامناسب 10 ) آسیب به خشکی .راه حل های مقابله با صید بی رویه : 1 ) کار با دولت ها .2 ) کمک به کشورهای در حال توسعه . 3) شورای نظارت دریایی . 4) آموزش خرده فروشان . 5 ) مناطق دریایی حفاظت شده بیشتر . 6 )توقف ترال .در زمینه صنعت شیلات نیز مانند موارد دیگر محیط زیستی دولت با سوء مدیریت و با در نظر گرفتن منافع شخصی و سیاسی این صنعت را به مرز نابودی کشانده است .